Nasıl da sıradan duruyor bu sarmaşık. Ama gerçekler hiç de öyle değil. Gizemli yeteneğiyle dünyanın en şaşırtıcı bitkisi bu.
Adı Boquila trifoliolata, Şili ve Arjantin’in ılıman yağmur ormanlarında yaşıyor. Diğer sarmaşıkların yaptığı şeyi yapıyor; orman zemininde dolanıyor, yukarı doğru tırmanıyor ve konakçı bitkilere tutunuyor. Bunda sıradışı bir durum yok.
Çizim: Robert Krulwich
Ancak birkaç yıl önce bitkibilimci Ernesto Gianoli ve bir öğrencisi, Şili ormanlarında dolaşırken bir Boquila trifoliolata görmüşler. Durup incelemişler. “O zaman fark ettik,” diyor Gianoli. Orman zeminindeki sarmaşığın yaprakları, kısa ve yuvarlakımsıymış: 
Çizim: Robert Krulwich
Ancak konakçı ağaca tırmanan sarmaşık yapraklarının biçimi değişikmiş. Buradaki gibi çok daha uzun ve inceymiş:
Çizim: Robert Krulwich
Her iki yaprak da aynı sarmaşığa aitmiş ama konakçı değiştiren sarmaşığın yeni yaprakları uzun biçim alarak yeni ortamına uyum sağlıyormuş. Gianoli’nin çektiği aşağıdaki fotoğrafta sarmaşık yaprakları “V”, ağaç yaprakları “T” olarak işaretli. Gördüğünüz gibi birbirinden ayırmak çok da kolay değil.
Fotoğraf: Ernesto Gianoli'nin izniyle
Bitki sanki kendini kamufle ediyor, konakçısına benzemek üzere biçim değiştiriyor.
Yürümeye devam eden Gianoli, ormanda çalılarla ağaçlar arasında dolanan Boquilasarmaşıklarına dikkat edince, aynı şeyi yeniden fark etmiş! Gördüğü şeyi “şaşırtıcı” bulmuş.
Fotoğraf: Ernesto Gianoli İzniyle
Bu fotoğrafta sarmaşık bir başka ağaçta ve bu defa ağacın yaprakları (“T” işaretli) daha yuvarlak, taç yapraklarına benziyor. Peki ya sarmaşık (yaprağı “V” işaretli)? Onun da yaprakları şimdi yuvarlak!
Woody Allen, bir zamanlar Zelig adlı bir film çekmişti. Yanında durduğu kişinin özelliklerini alan bir adamla ilgiliydi. Gianoli ne kadar incelerse bitkinin o kadar Zeligleştiğini anlamıştı, tekrar tekrar değişim geçirerek farklı konakçılara benziyordu.
Benim gibi blogcu olan arkadaşım Ed Yong’un 2014 yılında aynı bitki konusunda yazdığı bir yazıda anlattığı gibi farklı davranışlar sergiliyor: “Çok yönlü yaprakları, boyutunu, biçimini, rengini, yönünü ve hatta damar desenlerini değiştirerek etraftaki bitki örtüsüne uyum sağlıyor.”
Örneğin bu ağaçta…
Fotoğraf: Ernesto Gianoli İzniyle
...ağaç yapraklarının kenarları testere gibi tırtıklı (Bunları “T” ile işaretledik). Sarmaşığımız zigzaglı bir kenar yaratmaya çalışıyor (“V” işaretli yaprağa bakın) ve fena da olmuyor. "İşte," diyor Gianoli, Yong’a, “Boquila’nın ‘elinden gelenin en iyisini yaparak’ bir benzerlik elde ettiği ama hedefe tam ulaşamadığı bir durum."
Ama fena başarı değil. Becerikli bir küçük bitki bu.
Ama Neden? Taklitçilik Sarmaşığın İşine Nasıl Yarıyor?
Olası cevap, yenmekten kurtulmak olabilir.
Orman yaprak yiyenlerle dolu. Ağaçta dolaşan aç bir tırtıl düşünün: 
Çizim: Robert Krulwich
Yaprak yemeyi seviyor. Sarmaşık yapraklarını leziz buluyor olabilir. Ancak sarmaşığımız ağacın çok sayıda yaprağı arasında saklandığında, sarmaşık yapraklarının yenme şansı daha düşük oluyor.
Ya da belki sarmaşık, tırtıl için zehirli olan yaprakların biçimini alıyor. Zararsız türlerin, kötü yemek izlenimi verdiği bu duruma Batesian taklitçiliği adı veriliyor.
Nedeni ne olursa olsun, taklit işe yarıyormuş gibi duruyor. Gianoli ve araştırmayı birlikte yaptığı Fernando Carrasco-Urra, komşusunu daha yukarılarda taklit eden sarmaşığın daha az yenildiğini bildiriyor. Yerdeyken tadına bakanların sayısı daha fazla oluyor. Ancak bu sarmaşık konusunda en ilginç şey yaptığı şeyi nasıl gerçekleştirdiği. “Gizli sarmaşık” adı verilmesinin nedeni, Amerikan casus uçağı gibi iç işleyişinin hâlâ bir sır olması.
Sırrını Öğrenelim…
Bilimin bildiği kadarıyla hiçbir bitki, farklı komşularını taklit etmeyi başaramıyor. Başka çiçekleri taklit eden bazı bitkiler –orkideler örneğin– var ama bir ya da iki çeşitle sınırlı kalıyor. Boquila daha çok bir mürekkepbalığı ya da ahtapot duygusu veriyor; en az sekiz temel şekle bürünüyor. Daha önce hiç karşılaşmadığı bir çalı ya da ağaca tırmandığında etrafında ne varsa onu taklit ediyor.
En acayip yönü de şu: Kopyaladığı şeye dokunması gerekmiyor. Sadece yakınında olması yeterli. Hayvanlar alemindeki taklitlerin çoğu fiziksel dokunuş içeriyor. Ama bu bitki, konakçı ağaca asıldığında –kelimenin tam anlamıyla asılıyor– kendisiyle modeli arasında alan bırakıyor ve göz, burun, ağız ya da beyni olmadan komşusunu “görüyor” ve “gördüğü şeyi” kopyalıyor.
Nasıl Yapıyor?
Gianoli ve Carrasco-Urra iki bitki arasındaki alanda bir şeyler yaşanıyor olabileceğini düşünüyor. Çalının ya da ağacın havaya kimyasallar (uçucular) salıyor olabileceğini, buradaki gibi yayılıp….
Animasyon: Robert Krulwich
…. sarmaşık tarafından hissediliyor olabileceğini düşünüyor. Sarmaşığın, kimyasalları biçimlere ve sonra da kendi görüntüsüne nasıl dönüştürdüğü bilinmiyor. Sinyal ışıkta, kokuda ya da belki gen iletişim biçimi olarak yazılı olabilir. Bu konu gizemini koruyor.
Bilim muhabiri Richard Mabey, The Cabaret of Plants adlı yeni kitabında, “Bizim alamadığımız ama burunsuz ve beyinsiz bitkilerin aldığı ‘kokular’ olduğunu anlamak bizler için zor,” diye yazıyor. Bir bitkiyi, yunusa zeki dediğimiz gibi “zeki” olarak tanımlamak kurallara aykırı, beyinsiz canlılara gerçekte akıllı denilmiyor. Zekânın, bir hayvan özelliği olarak bizimki gibi bir sinir sistemi gerektirdiğini düşünüyoruz. Ancak Mabey’in yazdığı gibi, “bilmediği durumlarla karşılaşan sarmaşık zekânın birinci ilkesini ortaya koyuyor.”
Hımmm. Hayvanlar aleminin sınırına mı dayanıyoruz, yoksa bitkilerin de bizim hiç bilmediğimiz gizli hesapları mı var? Eğer Boquila böyle bir şey yapabiliyorsa, başka bitkiler de var demektir.
Bu küçük sarmaşık dev bir gizem saklıyor olabilir. Ne yaptığını anlamayı çok isterdim, çünkü eğer ne yapıyorsa, bitkilerin hayal ettiğimizden çok daha yetenekli olduğunu fısıldıyor.
Yorum Yazın